Artykuły

Sigita Gasparaviciene

ZUŁÓW PIŁSUDZKICH. HISTORIA I PROJEKTY

Krótki szkic historyczny majątku Zułów

Podwileński Zułów jest miejscem, znaczącym dla historii Polski, Litwy, a być może, i Europy XXI wieku. 5 listopada 1867 r. tu się urodził oraz spędził lata młodzieńcze wielki wódz wojskowy, obrońca Europy przed plagą bolszewizmu, myśliciel, działacz polityczny i państwowy Polski Józef Klemens Piłsudzki. Marszałek przez całe życie zachował głębokie przywiązanie do Zułowa.

Zułow leży nieopodal trasy lączącej Swięciany i Podbródz . Historia posiadłości jest zawiła. Podtwierdzone zródła historyczne łączą miejscowość z posiadłośćiami Giedrojciów. Na początku XIX w. one przeszły w ręce Michałowskich, a później, po klęsce powstania 1863 r. gospodarzem dworu stał się Józef Wincenty Pilsudzki (1833- 1902). Pomyślnie rozwijaną gospodarkę zniszczył pożar 1875 roku.

Na przełomie wieków XIX-XX w.przejęte przez bank gospodarstwo przechodziło w kolejne ręce aż w 1906 r. Na prawie 4000 ha ziemi ornej i lasu rozmieścił się poligon carskiej armii. Jednak wojskowi rosyjscy intensywnie używali produkcję dworskiego browaru.

W 1924 r. w posiadanie majątku weszły władze RP. W 1934 r. społeczność wykupiła dwór w celu urządzenia w nim memoriału Marszałka Józefa Pilsudzkiego.

Historia Zułowa przed 1863 roku

herbas

Autor ksiąžki ‘Zulow wczoraj” Roman Horoszkiewicz w 1938 r. utożsamiał XVII-wieczną miejscowość Mieciany z późniejszym Zułowem. W XVIII w. dwór leżący w dużym masywie dóbr książąt Giedrojciów przy rzece Zułówka jest tożsamy z późniejszym Zułowem. W XIX wieku dwór przechodzi w posiadanie mazurskiej rodziny szlacheckiej Michalowskich. Jeden z nich miał poślubioną Ludwiką Ogińską. W połowie XIX w., także po kądzieli, Zułów miał za panię Elżbietę Butlerówną. Jej wnuczka Marja Biliewicz (1842-1884) w 1863 r. wyszła zamąż za szlachcica żmudzkiego Józefa Wincentego Piłsudzkiego. J. W. Piłsudzki był aktywnym działaczem powstania ˛styczniowego na Žmudzi. Po klęsce powstania rodzina przenosi się do Zułowa pod Wilnem.

Transformacje Zułowa za panowania Piłsudzkich

od 1863 do 1875 roku

Józef Wincenty Piłsudzki posiadał osobowość romantyczną i przedsiębiorczą jednocześnie. Miał skończone studia rolnicze w Hory Horkach, pisywał artykuły o gospodarce rolnej, znał się z najbardziej postępowymi ziemianami okolic. Po zniesieniu pańszczyzny wdrażał w swoich dobrach przemysłową produkcję. W Zulowie modernizował młyn, browar, w którym wprowadził produkcję drożdży, zbudował cegielnię. Meliorował zabłocone tereny.

W Zułowie urodziło się sześcioro z dziesięciorga dzieci Józefa I Marii Piłsudzkich: w 1864 r. Helena, w 1865r.- Zofia, w 1866r.- Bronisław, w 1867 r.-Jozef Klemens, w 1869r.- Adam, w 1873r.- Maria.

W 1875 roku nadeszła wielka katastrofa - wybuchł pożar. Ogień wzniecił niedopałek lekkomyślnie rzucony podczas dowożenia do gospodarstwa parowego kotła z Czech, żywiół strawił wszystko w promieniu paru set metrów. Zgliszcza przejął bank, jednak Piłsudcy nadal odwiedzali Zułów podczas wakacji. Rodzina utrzymywała się z dzierżawy zułowskiego młyna.

Zułów w latach 1875 - 1935

Na przełomie XIX- XX w.w. posiadłość kupowali prominenci Rosyjskiego Imperium, aż w 1906 r. w jego posiadanie wszedł oficer rezerwy carskiej armii V. Kurnosow. Ostatni odsprzedał olbryzmią część majątku 3890 ha ziemi ornej i lasu carskiej armii. Na polach był urządzony poligon artyleryjski i letni oboz wojskowy. Pulkownik dalej parcelowal majątek, wojskowi intensywnie używali produkcję browaru.

Po I Wojnie Swiatowej i rewoliucji w Rosji właściciele dworu zarządzali nim z zagranicy, z Rosji i Francji. W 1924 roku Zułów był przejęty przez Urząd Ziemski Wojewódstwa Wileńskiego. Mimo pożaru i perypetii dziejowych na 65 ha posiadłości wciąż działał dzierżawiony przez miesjcowych młyn, istniały inne budowle gospodarcze, wśród których malowniczo wyglądały ośmioboczna wędzarnia, ruiny okazałego browaru, zbudowana jeszcze w 1818r., piekarnia. Zachowane fotografie krajobrazu Zułowa w pełni oddają romantyzm tego miejsca.

Ruch społeczny na rzecz pamięci ojcowizny Marszałka

W 1926 r. społeczność wilenszczyzny nadzwyczaj przychylnie przyięła apel profesora Otto Bujwida, pochodzącego z okolic Zułowa, uporządkować i odbudować stary dwór Piłsudzkich z zamiarem ofiarowania go Marszałkowi w darze. Wkrótce ogólnopolski zjazd Rezewistów zwołał Komitet odbudowy i odkupienia Zułowa. Na czele komitetu stanął wilnianin, profesor prawa Uniwersytetu Stefana Batorego w Wilnie Marjan Zyndram Kościałkowski. Wielbicele Marszałka mieli w zamiarze ofiarować mu odbudowane gniazdo rodzinne w darze, intencjonalnie zakładając przyszłe bardziej ścisłe więzie Wodza z Litwą. Jieszcze w roku 1925 profesor Otto Bujwid proponował odbudować pałac, oficynę, budynki gospodarcze. Wykopaliska archeologiczne pozwoliły zlokalizować budowle starego pałacu. Odkrywki uległy konsewacji. Część ostatnich nawet była remontowana i koserwowana. Główny Zarząd Związku Rezerwistów zlecił zatwierdezanie planów projektu Warszawie, jednocześnie na miejscu były prowadzone działania powstające z inicjatywy lokalnej. Projekty i makety tych prac sporządził Jan Borowski, na podstawie relacji siotry maszałka Zofii Kadenaci. Il. Nr.

8 listopada 1934 Główny Zarząd Rezewistów odkupił od państwa dworek zułowski i prawie 65 ha ziemi za kwotę 29 292 złotych, zebranych w trakcie ogólnopolskiej zbiórki.

Po zgonie Marszałka 12 maja 1935 r. rozpoczął się prawdziwy kult jego osobowości szkoły, ulice, place jego imię, w miastach stawiano mu posągi. W atmosferze kultu pamięci Wielkiego wodza, adoracji jego czynów zatrzymania ekspansji bolszewizmu zostały podjęte centralnie sterowane i programowane działania na rzecz upamiętnienia ojczyzny wielkiego Polaka i Litwina.

Projekt rekonstrukcji Zułowa. 1934 r. Autorzy- architekci R.Gutt I A.Szulcówna.

Konkurs memoriału J.Piłsudzkiego

Jieszcze w listopadzie 1934 roku został ogłoszony zamknięty konkurs rezerwatu memorialnego jako części szlaku turystyczno-pielgrzymkowego Drogami Młodości Józefa Piłsudzkiego. Do Komitetu Organizacyjnego konkursu należeli ówcześni wybitni architekci T. Nowakowski, R. Gutt, J. Borowski, inżynier ogrodnictwa I. Łempicka.

Projekty konkursowe musiały odpowiadać pewnym ideowym założeniom. Powinny były wyzwalać patryotyczne uczucia wrażeniem i wyrazem emocjonalnym, i budować trwałe skojarzenia strukturą logiczną oraz symboliczną. Wymogi pozwalały zachować ojcowiznę Marszałka w takim stanie w jakim był. Ocalałe budowle gospodarcze miały być zachowane, a na miejscu zlokalizowanego przez archeologow pałacyku stworzyć główną dominantę memorialu. Ważną rolę miał spełniać charakterestzczny dla wilenszczyzny drzewostan.

Projekt R. Gutta i A. Szulcówny

Pierwsze miejsce zajął projekt stworzony przez tandem projektanta krajobrazu i architekta. Zwyciężcami zostali ogłoszeni Alicja Szulcówna i Romuald Gutt. Istotnie, to był postępowy na owe czasy projekt. Jego najbardziej wartośćiową cechą było zachowanie walorów krajobrazowych dworu. Zwłaszcza efektownie wyglądała okaliająca memoriał pętla rzeki Mery. Centrum kompozycyjne miały stanowić podwyszone fundamenty pałacu. Na miejscu byłej sypialni rodziców mał być posadzony dąb. Placyk dookoła musiał być okalony posadzką z cegły dla składania wieńców. Na zapleczu podmurówki był zaprojektowany podium, swoisty ołtarz. W kompozycji pamiątkowej ważną rolę odgrywały autentyczne pozostałości budowli dworu, czyli wędzarnia, kuźnia, w której mieściła się szkoła im. Marii Piłsudzkiej, piekarnia, w której została rozmieszczona ekspozycja muzealna.

Nowozbudowaa stacja kolejowa łączyła się z memoriałem aleją obsadzoną piramidalnie ukształtowanymi drzewami. Aleję przecinała tak zwana Droga Marszałka. Na ich skrzyżowaniu był parking.
Granice memoriału wyznaczały przeszkody wodne, czyli pętla Mery i podłużny staw.
Projekt spotkał się z przychylnością społeczeństwa, prasy i specjalistów.

Memoriał przed II wojną światową

10 października 1937 roku w obecności rzesz społecznych odbyła się uroczysta promocja skończenia I fazy prac porządkowych muzeum i memoriału. Uroczystosc uczcił Prezydent RP Ignacy Mościcki powitany z należnymi prezydentowi honorami na dopiero zbudowanej stacji PKP w Zułowie.

Na terenie memorialu w granicach sypialni Pilsudzkich Prezydent Ignacy Mościcki posadził symboliczny dąb Marszalka. il. Sukces projektu spowodował powołanie jego autora, architekta Romualda Gutta, do uporządkowania Placu Katedralnego w Wilnie sakralnego i historycznego centrum Wielkiego Księstwa Litewskiego, stolicy państwa do którego nawiązywały wizje geopolityczne Józefa Pilsudzkiego. W samym memorialu najwięcej inwencji doczekał się ogród i park krajobrazowy, stworzony według zaleceń dyrektora Wileńskiej Szkoły Ogrodnictwa R. Krauze. 794 okazy drzew i krzewów zostały sprowadzone z okolic i całej Polski do pamiątkowego zespołu w Zułowie.

W takim stanie memoriał spotkał II Wojnę światową.

Zułów w czasach sowietskich i obecnie

W czasach sowietskich na terenie Zułowa mieściło się gospodarstwo rolne podwładne bezpośrednio Moskwie. Memoriał ułegł dewastacji. Po odrodzeniu litewskim lokalne władze samorządowe, wspierane przez polskich patryotów próbowały wskrzesić ideę memoriału. Ambasador RP Jan Widacki ponownie posadził dąb pamiątkowy na cześć Marszałka. Jednak odbudowa zespołu dotąd nie doczekała się pełnego rozwoju.

Obecnie litewski przedsiębiorca ma zamiar odnowić szlak turystyczny i memoriał Józefa Klemensa Piłsudzkiego. Stan obecny do obejrzenia  http://www.heritage.lt/dvarai/teritorijos.php?id=38

Wytlumczyla z języku litewskiego Kristyna Makowska